Erkek Kısırlığı ve Tedavisi

Çocuğu olmayan bir erkek nereye başvurmalıdır? Erkek kısırlığının sebepleri nelerdir? Kanal tıkanıklığı ve sperm taşıma bozuklukları nasıl oluşur? Normalde menide olması gereken sperm sayısı kaçtır? Spermin kaliteli olması ne demektir? Azospermi nedir? Mikrotese işlemi nasıl uygulanır, ne kadar sürer? Sigara ve alkol kısırlık nedeni olabilir mi? Genetik hastalıklar kısırlık nedeni midir? Kanser tedavisinde uygulanan kemoterapi ve radyoterapi spermin yapısını bozar mı?

İstanbul Tüp Bebek ve Kadın Sağlığı Merkezi’nden Üroloji Uzmanı Op. Dr. Osman Ceylan, erkek kısırlığına dair merak edilen sorularımızı yanıtladı.

ERKEKTE KISIRLIĞA NE SEBEP OLUYOR?

. Çocuğu olmayan bir erkek nereye başvurmalıdır?

‘‘Çocuğu olmayan bir erkek öncelikle özel bir merkez ya da bir üroloji kliniğine başvurmalıdır. Erkeklerin teşhisi kadınlara göre çok daha kolaydır. Çünkü erkeklerde arka arkaya sperm tesit (spermiogram) yapıldığında verilen örneklerde canlı hücre var ya da yoksa ona göre erkeğin hemen bir yol haritası çizilebilir.’’

. Erkek kısırlığının sebepleri nelerdir?

‘‘Erkek kısırlığının sebepleri hipofiz bezi ya da onun üstündeki merkezlere ait problemler, sperm yapımında problemler, sperm taşınmasında problemler, genetik problemler veya hormonal problemler olabilir.’’

KANAL TIKANIKLIĞI VE SPERM TAŞIMA BOZUKLUKLARI

. Kanal tıkanıklığı ve sperm taşıma bozuklukları nasıl oluşur?

‘‘Kanal tıkanıklığının bir kısmı konjenital (doğumsal)dir. Bazı genetik hastalıklara bağlı olarak sperm kanalları olmayabilir. Mesela kistik fibrozis (akciğer problemleri) olabilir. Aynı tarafta ya da diğer tarafta sperm kanalları olmayabilir ya da epifizleri olmayabilir. Bazen böbreklerde problem olabilir. Tesadüfen bir üroloji kliniğine gittiğinde, eğer böbreği yoksa, sperm kanallarınızda bir şey olmasın ya da azospermi olmayasınız diye uyarılarak teşhis ve tedavisi başlanan hasta vardır.  Ayrıca örneğin fıtık ameliyatı ya da inmemiş testis ameliyatı geçirmişse orada yapılan cerrahi müdahaleler esnasında yapışıklıklar ya da sıkışıklıklar oluşabilir ve reaksiyon gelişir. Bu gibi durumlarda sperm üretilmesine rağmen spermler dışarı çıkmamaktadır. Sperm kanallarının uzun bir kısmı tıkalıysa ya da yoksa bu düzeltilemez. Ama epididim dediğimiz testisin üzerinde iki üç santimlik bir organımız vardır. Orada spermler geçerken olgunlaşırlar. Eğer onların içinde küçük bir tıkanıklık varsa mikro cerrahi yöntemiyle sperm kanalları uç uca anastomoz yapılarak (dikilerek) düzelebilir. Bunun düzelme şansı yaklaşık yüzde 50’dir. Yani yeteri kadar sperm geçebilir. Ya da ejakülat (meni) alınan spermlerle tüp bebek yapılabilir. Spontan gebelikler de bunlarda gelişebilmektedir.’’

. Normalde menide olması gereken sperm sayısı nedir?

‘‘Normalde menide olması gereken sperm sayısının yaklaşık olarak yirmi milyon bölü mililitre olmasında fayda vardır. Yaklaşık kırk milyon civarında sperm olursa spontan gebelikler gelişebilmektedir. Daha azında da gelişebilir fakat oran giderek düşmektedir.’’

KALİTELİ SPERM NE DEMEK?

. Spermin kaliteli olması ne anlama gelir?

‘‘Sperm; başı, boynu, kuyruğu olan üç parçalı bir organeldir; yani bir hayvanattan bahsediyoruz. Ama bunların baş kısımlarının normal olması; yaklaşık yüzde 70 kadar içerisindeki boşlukların çok az olması gerekir. Yuvarlak kafa olmamalıdır. Boyunlarında fazladan organeller olur ve bunları atamamış olurlar ya da çift kuyruk olur. Bazılarında spermlerin kuyrukları kısadır. Kuyruğu olmasına rağmen içerisindeki organeller eksik olduğu için hareket edemezler. Bu spermler sperm olmasına rağmen yumurtayı bulup dölleyemezler. Sonuçta da infertilite yani çocuk olmama olayı meydana gelir.’’

. Azospermi nedir? Erkeklerde ne sıklıkla görülür?

‘‘Genelde erkeklere art arda spermiogram testi yapılır. Spermiogramın sonucu hiç sperm yoksa buna azospermi denir. Canlı ya da cansız hiç hücre olmaması gerekir.’’

Op. Dr. Osman Ceylan

ALKOL VE SİGARANIN NEDEN OLDUĞU PROBLEMLER

. Alkol ve sigaranın sperm kalitesine etkisi nedir?

‘‘Çok alkol alımının karaciğer enzimleri üzerinden etkisi vardır. Enzimleri bozarak testosteron hormonunu östrojene daha fazla çevirir. Östrojen hormonu çok fazla artarsa spermiyogenezi (sperm hücresinin olgunlaşması) bozar. Çünkü testosteron hormonunun vücutta belli değerlerde olması gerekir. Çok az olursa zaten spermiyogenez başlamaz. Kanıta dayanmamış olsa da çok sigara içenlerde de sperm kalitesinin bozuk olduğu, oksijen radikallerinin testislerde fazla olduğu görülmektedir. Onun için hasta çok alkol alıyorsa azaltması, sigara içiyorsa içmemesi önerilir.’’

KISIRLIĞA YOL AÇAN GENETİK HASTALIKLAR

. Erkekte kısırlığa yol açan genetik hastalıklar hangileridir?

‘‘Genetik hastalıklar genel olarak tüm infertilite kliniklerine yüzde 4 oranındadır. Bunların içerisinde bazılarının kromozomları fazladır; normalde 46 kromozom varken bunlarda 47 kromozom, hatta 48-49 olur. Yani kadınlarda bulunan x kromozomu bir fazladır. Bu hastalar azospermiyle ya da çok az miktarda spermle gelirler ve bunlar da yeterli olmaz. Bazen de Y kromozomu üzerindeki bazı bölgelerde kayıp bölgeler olur. Bunların sayısı çok azdır. Ama bunları gördüğümüz anda eğer hastaya o anda tüp bebek tedavisi yapacaksak Y kromozomu üzerindeki ABCD bölgelerinin durumuna göre hastaya ameliyat önerilmez. Çünkü sperm bulunamayacaktır. Böylece hastaya hem umut verilmemiş hem de bir cerrahi riske tabii tutulmamış olur. Erkekte kısırlığa yol açan bir diğer genetik hastalık kistik fibrozisteki kartagener sendromu (nadir görülen solunum yolu hastalığı) dur. Bunlarda hem sperm kanallarında hem de bazılarında spermlerin hareketinde problem vardır. Yani spermler kısa kuyruktur ya da kuyruklarındaki bazı organeller olmadığı için hareket edemezler. Bu da infertilite nedeni olarak karşımıza çıkmaktadır.’’

. Ailesinde genetik hastalık öyküsü olan ve baba olmak isteyen bir erkek ne yapmalıdır?

‘‘Genetik problem varsa yani kardeşinde babasında varsa o hastalığı taşıyıp taşımadığını bilmemiz gerekir. Eğer o da taşıyorsa ya zor çocuk sahibi olacaktır, yardımcı üreme teknikleri kullanacaktır; ya da hiç olamayacaktır. Mesela klinefelter sendromu (47, XXY sendromu) en çok görülen hastalıktır. Bunlar çok tipik insanlar olduklarından gördüğünüz an toplum içinde seçebilirsiniz. Ama bunların çocukları genelde normaldir yani 46 kromozomlu olarak doğarlar.’’

MİKRO TESE HANGİ HASTALARA ÖNERİLİYOR?

. Mikro TESE işlemi nedir?

‘‘Mikro TESE işlemi cerrahi bir prosedürdür. Eğer hastanın verdiği örneklerde sperm yoksa bu hastaya mikro TESE önerilir. Bu işlem lokal ya da spinal anestezi altında yapılır. Dokular açılarak mikroskobik olarak tubuluslar içinde sperm olabilecek daha dolgun tubuluslar seçilerek alınır ve  laboratuvara gönderilir. Çünkü o tubulusların içinde aynı zamanda testosteron yapan hücreler vardır. Eğer hepsi alınırsa hastanın ileride ihtiyacı olan testosteron hormonu üretiminde azalma olacaktır. Hastanın da ilerideki sosyal yaşantısında hatta fiziksel özelliklerinde birçok değişiklik olacaktır. Özetle mikro TESE’de doku büyütülüyor, daha uygun ve daha az doku alınıyor. Hastaya fazla zarar verilmiyor.’’

KANSER ÜREME SAĞLIĞINI NASIL ETKİLİYOR?

. Kanser gibi önemli hastalıkların üreme sağlığına nasıl bir etkisi vardır?

‘‘Üriner sistem kanserleri genç yaşlarda (25-35 yaş civarı) daha fazla görülür. Dolayısıyla en iyi tedavi edilenler ürolojik onkolojik hastalıklardır. Bu durumlarda ileride kullanmak için, sperm verebiliyorsa hasta spermini alıp dondurmak gerekir. Eğer veremiyorsa doku örneği alınıp dondurulmalıdır. Baba olmak istediğinde bunlar çözülerek tekrar kullanılabilir. Üreme çağındaki insanlar mutlaka bir örnek vererek spermlerini dondursunlar. Çünkü kullanılan ilaçlar en hızlı bölünen hücrelere etki ederler. Mesela kan hücreleri artı sperm hücresi, yumurta hücresi bunları dejenerasyona uğratır, yapılmasını engeller. Ya da oradaki hücrelerin hepsini ortadan kaldırabilir. Hasta sağlığına kavuştuğunda normal bir hayata başlayacak ve çocuk sahibi olmak istiyor ama elimizde hiç sperm olmadığı için onlara yardımcı olamıyoruz. Mutlaka merkezlere müracaat etsinler; spermlerini ya da yumurtalarını dondursunlar.’’

RADYOTERAPİ VE KEMOTERAPİNİN SPERM KALİTESİNE ETKİSİ NE?

. Radyoterapi ve kemoterapi gibi tedavi yöntemlerinin sperm kalitesine olumsuz bir etkisi olur mu?

‘‘Radyoterapi ve kemoterapi gibi tedavi yöntemlerinin sperm kalitesine olumsuz mutkala olur. Zaten çok hızlı bölünen hücrelere etki ederler. Tümör hücreleri de hızlı bölünen hücrelerdir.  Bunların sperm başlarında ve kromozomlarında dejenerasyona sebep olurlar. Dolayısıyla kemoterapiden sonra iki buçuk üç yıl bekleriz. Kök hücreler kaldıysa ancak ondan sonra bu hastaların spermlerini ya da yumurtalarını kullanmalarını isteriz. Çünkü dejenerasyona uğrar ve muhtemelen doğacak çocuklarda anomali olabilecektir.’’

. Erkeklerde görülen ürolojik kanserlerin tedavisinden sonra babalık şansı artıyor diyebilir miyiz?

‘‘Eğer testis kanseri varsa; tek taraflı testis kanserinde o anda örnek aldığınız anda azospermi çıkabilir. Hastada tümörün yaptığı salgıladığı maddelere bağlı olarak azospermi gelişebilir. Ama onu aldıktan sonra eğer öbür tarafta, sağlam olan testisinde bir problem yoktuysa bu erkekler çocuk sahibi olabilir.’’

ÜROLOJİK KANSERLERİN BELİRTİLERİ

. Erkeklerde ürolojik kanserleri akla getirecek belirtiler nelerdir?

‘‘Erkeklerin organları dışarıdadır. Testisler dışarda olduğu için muayenesi çok basittir. Genelde testis tümörleri şişmeyle ilgilidir. Kendilerine dokunmaları herhangi bir büyüme, şişme var mı anlamaları istenir. Genelde ağrı yapmaz; çok ileri devrede ağrı yapar. Ya da sıvı toplamazsa şişme yapar. Nasıl kadınlar herhangi bir kitle var mı yok mu diye meme muayenesini biliyorlarsa; erkekler de çok basit olarak herhangi bir büyüme var mı yok mu diye bakabilirler. Ellerine bir şey geliyorsa büyüme varsa hemen hızlı bir şekilde ürolojiye müracaat etmelerinde fayda vardır. Çünkü testis tümörleri en iyi tedavi ettiğimiz hastalıklardan biridir.’’

İNMEMİŞ TESTİS NE TÜR SORUNLARA YOL AÇIYOR?

. Doğuştan gelen testisin inmemesi veya olmaması gibi durumlar ileride ne tür sorunlara neden olabilir?

‘‘İnmemiş testis yaklaşık yüzde 1 civarında görülür. Genelde sağ tarafta olur. Testis yukarıdaysa ya da karın içindeyse mutlaka en geç iki buçuk yaşına kadar indirilmesi gerekir. Çünkü indirilmezse her sene testisin germiyal hücreleri yaklaşık yüzde 15-20 kadar azalır. Belli bir süre sonra siz onu indirirseniz dahi içeride kök hücreler kalmayacağı için sadece testisin görüntüsü kalır. Ama sperm yapan hücreler kalmaz. Daha önceleri bu teknoloji bilinmediğinden 8-9 yaşına kadar indirilemiyordu. Testisler yukarıda kaldığı için testis tümörü gelişme riski normal insanlara göre daha fazladır. Testis indirilse dahi onların ileriki yaşlarında yani ergenlik dönemlerinde mutlaka kontrol edilmesi gerekir. Çünkü oradan yine normal testise göre daha fazla şekilde tümör çıkabilmektedir.’’